اثر تغییر کاربری اراضی شالیزاری تحت کشت برنج به باغ مرکبات بر برخی از ویژگی های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی کیفیت خاک (مطالعه موردی: قائمشهر)

از مهمترین عوامل موثر در تخریب محیط زیست و فشار بر منابع اکولوژیک، افزایش سریع جمعیت همراه با بهره برداری ناپایدار از منابع است. فعالیت های انسانی همچون تغییر کاربری اراضی که با برنامه ریزی مناسبی همراه نیست، اثرات نامطلوبی روی منابع طبیعی (از جمله خاک) به همراه دارد. در این پژوهش تأثیر تغییر کاربری اراضی شالیزاری تحت کشت برنج به باغ مرکبات بر برخی از خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک کیفیت خاک مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور تحقیقی در سال 1390 در منطقه ای واقع در جنوب شرقی شهرستان قائمشهر به صورت آزمایش فاکتوریل در قالب طرح بلوک کامل تصادفی در سه تکرار انجام شد. 6 تیمار کاربری شامل t1= شالیزار بیشتر از 60 سال، t2= شالیزار 25 ساله، t3= مرکبات 5 ساله،t4 = مرکبات 8 ساله، t5= مرکبات 25 ساله و t6= دائم مرکبات و 3 عمق شامل 15-0، 35-20 و 55-40 سانتی متر در نظر گرفته شد. نتایج نشان داد که بیشترین میزان جرم مخصوص ظاهری در تیمار t6 و عمق 55-40 سانتی متر مشاهده شد. تیمار t6بیشترین مقدار جرم مخصوص حقیقی را نیز به خود اختصاص داد. به دلیل مواد آلی فراوان در تیمار t1 نسبت به دیگر کاربری ها میزان جرم مخصوص ظاهری و حقیقی کاهش و میزان تخلخل در این کاربری افزایش یافت. تیمار t1بیشترین اثر را در افزایش تخلخل، رطوبت باقیمانده و ظرفیت نگهداشت آب داشت. بیشترین مقدار شن در تیمار t6، بیشترین مقدار رس در عمق 55-40 سانتی متر و در تیمار t3 و بیشترین مقدار سیلت در عمق 15-0 سانتی متر و در تیمار t1 مشاهده شد. آنالیز بافت خاک نشان داد که برخلاف تفاوت جزئی درصد اجزاء شن، رس و سیلت در سه تیمار t3، t4 و t5 تغییری در بافت خاک حاصل نشد که نشان دهنده تشابه مواد مادری بود. بیشترین مقدار ph در عمق 35-20 سانتی متر و در تیمار t5 مشاهده شد. تیمار t1 به دلیل کاربرد سالانه و ممتد کودهای شیمیایی بیشترین میزان ec را داشت. به دلیل شرایط غرقاب و تهویه نامناسب طولانی مدت در تیمار t1، حداکثر میزان کربن آلی را داشت. بیشترین میزان نیتروژن کل نیز در تیمار t1مشاهده شد. تیمار t6 در عمق 35-20 و 55-40 سانتی متر حداکثر غلظت فسفر قابل جذب و در عمق 15-0 سانتی متر حداکثر میزان پتاسیم قابل جذب در خاک را ایجاد کرد. بالا بودن میزان فسفر در این کاربری را می توان به وجود مواد آلی و حفظ فسفر خاک نسبت داد. به دلیل مقادیر بالای کربن آلی در تیمار t1 حداکثر تنفس میکروبی و کربن و نیتروژن بیوماس میکروبی را به خود اختصاص داد. بیشترین مقدار شدت نیتریفیکاسیون خالص نیز مربوط به تیمار t1 بوده که احتمالاً این افزایش ناشی از مرطوب تر بودن خاک و عرضه بیشتر مواد غذایی (از جمله مواد آلی) برای جمعیت میکروبی خاک می باشد که افزایش فرآیند نیتریفیکاسیون را به همراه داشته است. در نهایت با توجه به نتایج حاصل از این تحقیق می توان گفت که تغییر کاربری اراضی شالیزاری که به مدت بسیار طولانی تحت کشت برنج می باشند (حداقل 60 سال) به باغات مرکبات، اگرچه در کوتاه مدت ممکن است اثرات نامطلوبی مشاهده نشود، اما نهایتاً در مدت طولانی به دلیل کاهش معنی دار در میزان ماده آلی خاک، پیامدهای ناگواری را به همراه خواهد داشت.